روزنامه شرق، شماره‌ی ۳۹۱۵، چهارشنبه ۲۴ دی ۱۳۹۹
گزارشی از شش دوره جایزه شعر احمد شاملو
به شهادت تاریخ
«هدف شعر، تغییر بنیادین جهان است».
احمد شاملو
جایزه شعر احمد شاملو ششمین سالِ خود را پشت‌سر گذاشت و اینک دیگر به‌عنوان یک رقابت ادبی دارای شناسنامه به‌شمار می‌رود. در این شش دوره برگزاری جایزه شاملو بیش از هزار‌و‌هفتاد عنوان مجموعه شعر برای جایزه ارسال شده و بی‌تردید بخشی از شهرتِ جایزه شاملو وامدار نام شاعر بزرگ معاصر ما است و بخشی دیگر از اعتبارش از نامِ داوران و همراهانش در این سال‌ها به دست آمده و البته استقبالی که از این رقابت ادبی شده است. استقبال روزافزون مخاطبان که جایزه شاملو از اردیبهشت تا آذر‌ماه هر‌سال برمی‌انگیزد از یک‌سو و مناقشات و جدل‌های پیرامونی و حواشی و بحث و گفت‌وگوها از سوی دیگر، خواه‌ناخواه باعث ایجاد تکاپو و پویایی در جامعه ادبی می‌شود و اهمیت ازیادرفته شعر و فرهنگ را به جامعه یادآوری می‌کند.
از جمله دستاوردهای جایزه شعر احمد شاملو این بوده است که تاکنون حدود 94 عنوان مجموعه شعر به عناوین مختلف - همچون منتخب مرحله اول، شایسته تقدیر، منتخب نهایی، منتخب هوای تازه و مدایح بی‌صله ـ در شبکه‌های اجتماعی، رسانه‌های جمعی رسمی همچون خبرگزاری‌ها و غیره به جامعه معرفی شده‌اند. این تعداد مجموعه معرفی‌شده نشانگر نگاه کثرت‌گرایانه نهاد جایزه و داورها بوده. ایجاد فضایی برای شنیده‌شدن جریان‌های شعری مختلف یکی دیگر از اهداف دیگر این مجموعه است که به یاری نام بلند احمد شاملو امکانی را برای صدا‌دادن به بی‌صدایان شعر امروز فراهم آورده. همچنان که مشیت علایی، شاعر و پژوهشگر و از داوران مرحله دوم پنجمین دوره جایزه شاملو نیز معتقد است: «همین که این جایزه، جایزه‌ای مستقل است، از وجوه امتیاز آن است. زیرا جوایز دولتی اگر نخواهیم بگوییم خیلی جانبدارانه‌اند، دست‌کم می‌شود گفت صداها و چهره‌های معترض را چندان لحاظ نمی‌کنند». علیرضا بهنام، شاعر و منتقد ادبی نیز اعتقاد دارد که بخش خصوصی تنها نهادی است که قابلیت برگزاری جایزه شعر مستقل را داراست. از این‌روست که هر قدر یک نهاد مستقل را تقویت کنیم و هرچه به آن اعتبار دهیم، در اصل به ادبیات‌مان اعتبار داده‌ایم و در غیر این صورت با جوایزی مواجه خواهیم بود که با اغراض و معیارهایی فارغ از حوزه ادبیات شکل گرفته و فعالیت می‌کنند. «جایزه شعر شاملو با توجه به شفافیت مالی و اجرائی در روند داوری آثار این قابلیت را دارد که اعتبار لازم را در فضای ادبیات ما داشته باشد و بتواند به فضای ادبیات ما که به‌شدت دچار فقدان اعتباربخشی است، کمک کند».
از دیگر رویکردها و موارد حائز اهمیتی که نهاد دست‌اندرکار و برگزارکننده این جایزه مد نظر قرار داده، یکی تلاش برای تمرکززدایی از پایتخت در انتخاب داورها بوده است و دیگری اکتفا‌نکردن به شهرت و صاحب‌نام بودن برگزیده‌ها و بها‌دادن به شاعران جوان و کمترشناخته‌شده که در این زمینه در حد امکان کمابیش موفق عمل کرده و در شش دوره از بین بیش از چهل نفر داور حدود ده نفر از آنان ساکن پایتخت نبوده‌اند. کامیار عابدی، پژوهشگر و منتقد ادبی بر این نکته صحه گذاشت که «هر جایزه‌ای که به شعر در معنای راستین کلمه توجه داشته باشد و خود را از قید‌و‌بند پایتخت‌نشینی و هم‌استانی‌بودن و همشهری‌گری بیرون نگه دارد، در‌خور احترام است». محمود معتقدی، منتقد ادبی و شاعر و از داورهای چهارمین دوره جایزه شاملو نیز فرصت یکسان قائل‌شدن برای داورها و شاعران دور و نزدیک را مایه خوشحالی دانسته و حرکتی به سود شعر و ادبیات مؤثر در ایجاد نشاط فرهنگی دانست و افزود «باید از مرزبندی‌های خودی و ناخودی عبور کنیم و امکاناتی مساوی برای همه کسانی قائل باشیم که در راه اعتلای فرهنگ این جامعه می‌کوشند».
نهادها و جوایز ادبی مستقل در شرایط دشوار اجتماعی و فرهنگی سال‌های اخیر به زحمت توانسته‌اند روی پا بایستند و حیاتشان را ادامه دهند، جایزه شعر شاملو نیز از این قاعده مستثنا نبوده است و چنان‌که آیدا سرکیس‌یان (شاملو) در یادداشت کوتاهش به تلاش جایزه در این شش دوره برای بقا اشاره می‌کند. با‌این‌حال برخی از انتقادات نیز در سوی دیگر، پرداختن به امور فرهنگی همچون برگزار‌کردن جوایز ادبی را در شرایط دشوار و وجود مصایب اجتماعی، صله‌ای کاذب دانسته‌اند. دبیرخانه جایزه شعر شاملو سال گذشته در مراسم نشست خبری پنجمین دوره این جایزه اعلام کرد که «عزم برگزارکنندگان زاده اراده تسلیم‌نشدن در برابر اندیشه‌های انفعال‌طلب و مسئولیت‌گریزی است که با هزار بهانه و ترفند گوشه عافیت جستن و بی‌عملی را تجویز می‌کنند تا در اتاقی بی‌روزن و بی‌هوا نشستن و نالیدن را صورتی موجه ببخشند».
سعدی گل‌بیانی شاعر، منتقد ادبی، مترجم شعر و از برگزیدگان نخستین دوره جایزه و از داورهای پنجمین دوره آن «وظیفه شعر را در این شرایط، پیشگیری از فراموشی فاجعه و ویرانی» دانست: «جایزه ادبی حیاتش را از ادبیات می‌گیرد و ادبیات هم به نوبه خود، حیاتش را حتا از فاجعه، هرچند که این لزوما به‌معنای تبدیل‌کردن انسداد و امر فاجعه‌بار به زیبایی‌شناسی نیست. پس بیراه نیست اگر به ضرورت جایزه ادبی مستقل رأی بدهیم». همچنین علیرضا آبیز، شاعر برگزیده چهارمین دوره جایزه و داور پنجمین دوره آن دست به عمل زدن و کاری‌کردن در شرایط دشوار و خاکستری را حتا اگر نیازمند پذیرش شرایطی ناگزیر باشد، امری مفید قلمداد کرد. «تردید ندارم که کار‌کردن، به هر شکلی که باشد، بهتر از کاری نکردن است. تجربه تاریخی نشان داده کسانی که در شرایط خاکستری دست به انجام عملی زده‌اند، در نهایت نتیجه عملکردشان مفیدتر از کسانی بوده که گرایش‌های تند داشته‌اند و همه‌چیز را فقط نفی کرده‌اند و سیاه‌وسفید دیده‌اند. این گرایش رمانتیک رادیکال که نوعی جوان‌سری در آن هست و الزاما منحصر به جوان‌ها نیست، توجیهی است برای هیچ کاری نکردن و در شرایط فعلی فایده‌ای به حال ادبیات ندارد».
جایزه شعر احمد شاملو یکی از رقابت‌های ادبی بخش خصوصی و مستقل ایران است که از سال ۱۳۹۴ به همت و با تلاش اعضای مؤسسه الف. بامداد بنیان گذاشته شد. مؤسسه الف. بامداد مؤسسه‌ای فرهنگی پژوهشی است که از سال 1389 به مدیریت آیدا شاملو، همسر احمد شاملو و به یاری چند تن از دوستان و علاقه‌مندان به شاعر اداره می‌شود. دبیری این رقابت ادبی را در سال‌های 1394 و 1395 (دوره‌های اول و دوم) حافظ موسوی بر عهده داشته است، پس از آن، از سال 1396 تاکنون (دوره‌های سوم، چهارم، پنجم و ششم) کار در قالب دبیرخانه به دبیری سولماز سپهری انجام گرفته است. شمس لنگرودی و علی بابا‌چاهی، فرزاد آبادی و سعدی گل‌بیانی، آیدا عمیدی، شوکا حسینی و شهریار وقفیپور، حسن همایون و علیرضا آبیز و فرشاد سنبل‌دل برگزیدگان دوره‌های نخست تا ششم این رقابت ادبی بوده‌اند.
جایزه شعر شاملو، هر سال از میان مجموعه‌شعرهای چاپ اول منتشرشده در سال قبل که برای شرکت در این رقابت ادبی ارسال می‌شود، مجموعه شعر برگزیده سال گذشته را انتخاب و معرفی می‌کند. این جایزه شامل تندیس، لوح تقدیر و جایزه نقدی است که در مراسمی در سالروز تولد احمد شاملو، ۲۱ آذر‌ماه، به برنده اهدا می‌شود. داوران هر دوره را دبیرخانه با مشورت هیئت‌مدیره مؤسسه انتخاب می‌کند. آثار رسیده به دبیرخانه در دو مرحله مورد داوری و بررسی قرار می‌گیرد. در مرحله اول، هیئت سه‌نفره داوران آثار را بر اساس معیارهای استخراج‌شده از نظرات مکتوب احمد شاملو درباره شعر نو بررسی می‌کنند و به جنبه‌های گوناگون هر اثر جداگانه امتیاز می‌دهند. سپس داوران از میان آثاری که بالاترین امتیاز را کسب کرده‌اند، در این مرحله بنا بر اجماع نظر و همفکری اعضای هیئت داوران با لحاظ‌کردن میزان امتیاز کسب‌شده کتاب‌ها، حدود ۱۵ اثر برای شرکت در مرحله‌ی دوم انتخاب می‌شوند. داوران مرحله اول از میان شاعران، منتقدان ادبی یا مترجمان حوزه شعر انتخاب می‌شوند تا در وهله نخست، عیار و محک اصلی هویت شعری آثار باشد؛ چرا‌که «اثر هنری پیش از آنکه بار تعهد یا التزامی را به دوش بکشد، باید هویت هنری خود را ثابت کند» («درباره هنر و ادبیات»، احمد شاملو). داورهای مرحله دوم از میان شاعران، منتقدان ادبی و نیز روشنفکرانی انتخاب می‌شوند که گاه علاوه بر حوزه شعر و ادبیات در زمینه‌های دیگر هنر و علوم انسانی نیز فعالیت دارند تا از طریق این افراد، به‌مثابه واسطه اجتماع، ادبیات و هنر، «فرهنگ هنری جامعه» نیز تا حدی در انتخاب مجموعه شعر برگزیده جایزه احمد شاملو سهیم شود؛ چرا‌که شعر در آرمان احمد شاملو نه شعری است فرهیخته، نه تجرید صرف و در زمره رویکرد «هنر برای هنر» و نه شعری است عامه‌پسند و بازاری؛ شعر آرمانی در نظر شاملو، شعری است که به شهادت تاریخ برمی‌خیزد، شعری اجتماعی که آرمان هنر را تعالی تبار انسان و اثرگذاری بر جامعه می‌داند.
در این شش دوره جایزه شعر شاملو، 44 نفر به‌عنوان داور با این جایزه همکاری کرده‌اند که این افراد یا از شاعران و منتقدان ادبی باسابقه از طیف‌ها و نحله‌ها و با رویکردهای مختلف بودند یا از مترجمان شعر پیش‌کسوت و نیز اندیشمندانی در حوزه‌های دیگر علوم انسانی همچون نقد ادبی، هنر، فلسفه و زبان‌شناسی. به‌این‌ترتیب جایزه شعر شاملو توانسته است به یکی دیگر از اهدافش که برقراری پیوند گمشده میان نحله‌های گوناگون نظری و صاحب‌نظران در حوزه‌های مختلف زبان فارسی بوده دست یابد.
ارسال نظر